Idealizm w krajach katolickich

Empiryzm ma wprawdzie własną, utajoną metafizykę, a empiryści często posługiwali się terminem „metafizyka” w odniesieniu do niektórych swych poglądów. Ale o ile metafizyka zawiera próbę odsłonięcia natury ostatecznej rzeczywistości, można zasadnie powiedzieć o idealizmie, że stanowi odrodzenie metafizyki.

W krajach katolickich idealizm, z jego skłonnością do podporządkowywania teologii spekulatywnej filozofii, uchodził za coś, co oddziałuje rozkładowo na religię chrześcijańską. Sytuacja w Anglii była nieco inna. Wielu idealistów brytyjskich było ludźmi religijnymi, znajdującymi w swych filozofiach środki wyrazu oraz wsparcie dla religijnego poglądu na śwriat i życie ludzkie.

Bradleyu i Bosanąuecie idealizm przekształcał się z absolutnego w osobowy i znów odnosił się życzliwie do teizmu chrześcijańskiego, choć rozmach tego ruchu należał już wówczas do przeszłości.

Błędny jednak byłby wniosek, że brytyjski dziewiętnastowieczny idealizm stanowił po prostu odwrót od praktycznych zainteresowań Benthama i Milla do metafizyki Absolutu. Odegrał on bowiem pewną rolę w rozwoju filozofii społecznej. Mówiąc ogólnie, teoria etyczna idealistów podkreślała ideę samorealizacji, doskonalenia osobowości ludzkiej jako organicznej całości, a więc ideę znacznie bliższą arysto- telizmowi niż benthamizmowi. A funkcję państwa idealiści upatrywali w tworzeniu warunków, w których jednostki mogą rozwijać swe możliwości jako osoby. Ponieważ idealiści skłonni byli pojmować tworzenie takich warunków jako usuwanie przeszkód, mogli oczywiście zgadzać się z utylitarystami, że państwo powinno wkraczać jak najmniej w sferę wolności jednostki. Bynajmniej nie chcieli zastępować wolności niewolnictwem. Ale ponieważ wolność rozumieli jako wolność urzeczywistniania możliwości jednostki ludzkiej, a usuwanie przeszkód grożących tak rozumianej wolności wymagało w ich przekonaniu rozległego prawodawstwa społecznego, skłonni byli bronić działania państwa w rozmiarach wykraczających poza wszystko, co mieli na myśli bardziej zagorzali zwolennicy polityki leseferyzmu. Możemy powiedzieć zatem, że w ostatnim okresie XIX w. teoria społeczna i polityczna idealistów była bardziej dostrojona do odczuwalnych potrzeb czasu, niż stanowisko, którego bronił Herbert Spencer. Benthamizm czy radykalizm filozoficzny niewątpliwie wykonał użyteczne zadanie w pierwszej części stulecia. Ale liberalizm zrewidowany, z jakim występowali później idealiści, bynajmniej nie był „reakcyjny”- Spoglądał raczej w przód niż wstecz.