ZWROT KU OSOBOWEMU IDEALIZMOWI CZ. II

Namysł pokazuje jednak, że poszczególna osoba ma w heglizmie niewielką wartość. Istoty ludzkie bowiem stają się „ogniskowymi, w których skupia się chwilowo bezosobowe życie myśli, by dokonać przeglądu swych treści. Te ogniskowe pojawiają się tylko po to, by zniknąć w stałym procesie tego urzeczywistniania”.3 Innymi słowy, osoba ludzka to po prostu środek, dzięki któremu bezosobowa myśl dochodzi do poznania siebie samej. A z punktu widzenia każdego, kto przypisuje rzeczywistą wartość osobowości, jest rzeczą jasną, że „zdecydowanie Hegla, by mieć jeden proces i jeden podmiot, było pierwotnym źródłem błędu”.4 Radykalnym błędem zarówno samego heglizmu jak też jego brytyjskich pochodnych jest „utożsamienie ludzkiej i Boskiej samoświadomości lub, mówiąc ogólniej, nadanie jedności świadomości w jednym ja”.5 To nadanie jedności niszczy ostatecznie rzeczywistość Boga jak też człowieka.

Pringle-Pattison podkreśla zatem dwie sprawy. Po pierwsze, musimy uznać rzeczywistą samoświadomość w Bogu, jeśli nawet musimy unikać przypisywania jej cech skończonej samoświadomości, traktowanej właśnie jako skończona. Po drugie, musimy przyznać wartość i względną niezależność osobie ludzkiej. Każda bowiem osoba ma własny ośrodek, wolę, niedostępną dla żadnej innej osoby, „ośrodek, który utrzymuję nawet w moich stosunkach z samym Bogiem”.6 „Dwa stanowiska – przyznające Bogu osobowość oraz stanowisko przyznające człowiekowi godność i nieśmiertelność – są dwoma dopełniającymi się stronami tego samego poglądu na istnienie.”7 Brzmi to jak odrzucenie absolutnego idealizmu na rzecz teizmu. Ale w swych późniejszych pismach Pringle-Pattison uznaje ponownie absolutny idealizm lub, mówiąc dokładniej, usiłuje poddać go rewizji w taki sposób, by pozwalało to na przyznanie większej wartości skończonej osobowości, niż w filozofiach Bradleya i Bosanąueta. Powstaje stąd niezadowalający zlepek absolutnego idealizmu i teizmu.