Trudności dotyczące stanowiska Milla

Można powiedzieć, że sam Mili popada w trudności. Przyznaje, na przykład, że jednostka może mieć udział w kształtowaniu swego charakteru. A naprawdę przyznanie tego jest dlań istotne, jeśli jego idea wolności obywatelskiej, niezbędnej dla samorozwoju, ma mieć jakiś sens. Ale na gruncie przesłanek samego Milla, każdy wysiłek, jaki podejmuje człowiek mając na względzie ulepszanie siebie samego, musi być uwarunkowany przyczynowo. A na dłuższą metę, co może znaczyć to, iż człowiek ma czynny udział w kształtowaniu własnego charakteru, poza tym, że przyczyny warunkujące jego charakter nie są po prostu zewnętrzne, wychowawcze i środowiskowe, lecz również wewnętrzne, filozoficzne i psychologiczne? Ale to raczej nie zgadza się z tym, co ludzie potocznie rozumieją przez twierdzenie, że człowiek jest wolny, że nie jest po prostu wytworem swego środowiska, lecz może z powodzeniem uczestniczyć czynnie w kształtowaniu swego charakteru. Mili powinien zatem bądź przyjąć i uznać determinizm, którego usiłuje uniknąć, bądź powiedzieć wyraźnie, że takimi terminami jak „wolny” i „wolność” posługuje się w jakimś swoistym, własnym sensie, który Bentham nazwałby sensem „metafizycznym”.

Ale to, że można podnieść trudności dotyczące stanowiska Milla, nie pozbawia koniecznie innych ludzi ich trudności. Z powodzeniem natomiast można utrzymywać, że nie sposób uniknąć tych trudności z chwilą, gdy zgodzimy się podzielać analityczne podejście Milla, mówiąc o osobie działającej, jej charakterze i motywach, jakby były odrębnymi jestestwami wzajemnie na siebie oddziałującymi. Powinniśmy znaleźć raczej inny sposób mówienia, oparty o takie pojmowanie osoby ludzkiej i jej działania, którego nie sposób wyrazić w terminach Milla. Bergson podjął próbę rozwinięcia czy przynajmniej wskazania takiego języka. A inni poszli w jego ślady. Nie możemy mówić o Bogu w języku, powiedzmy, fizyki, pojęcie Eoga nie jest bowiem pojęciem nauk fizykalnych. Nie możemy też mówić o wolności w języku, jakiego używał Mili. Jeśli usiłujemy tak robić, stwierdzimy, że wolność została przełożona na coś innego.