FILOZOFIA HERBERTA SPENCERA

W roku 1858, poprzedzającym ogłoszenie dzieła Darwina O powstawaniu gatunków, Herbert Spencer zarysował plan systemu, który miał opierać się na prawie ewolucji lub, jak to wyrażał Spencer, na prawie postępu. Jest on jednym z nielicznych myślicieli brytyjskich, świadomie zmierzających do utworzenia całościowego systemu filozoficznego. Jest też jednym z nielicznych filozofów brytyjskich, którzy zdobyli światową sławę w ciągu życia. Ujmując ideę, która była już w powietrzu, a której Darwin dał w ograniczonej dziedzinie podstawę empiryczną, Spencer przekształcił ją w kluczową ideę całościowej wizji świata oraz ludzkiego życia i postępowania, w optymistyczną wizję, która zdawała się usprawiedliwiać dziewiętnastowieczną wiarę w postęp ludzkości, a ze Spencera uczyniła jednego z wielkich proroków epoki.

Ale choć Spencer pozostaje jedną z wielkich postaci epoki wiktoriańskiej, dziś sprawia wrażenie jednego z najbardziej przestarzałych filozofów. W odróżnieniu od Milla, którego pisma bardzo opłaca się studiować, niezależnie od tego, czy zgadzamy się czy nie z wyrażonymi tam poglądami, Spencer jest dziś rzadko czytany. Nie tylko dlatego, że idea ewolucji stała się monetą obiegową i nikogo już specjalnie nie porusza. Raczej dlatego, że po brutalnym wyzwaniu, jakie przyniósł wiek XX, trudno nam w hipotezie ewolucji jako takiej widzieć właściwą podstawę optymistycznej wiary w postęp ludzkości, wiary, która, mówiąc ogólnie, stanowiła cechę charakterystyczną myśli Spencera. Z jednej strony, pozytywizm zmienił swój charakter i trzyma się z dala od wyraźnych i całościowych wizji świata. Z drugiej strony ci filozofowie, którzy wierzyli, że tok ewolucji jest w jakimś rzeczywistym sensie dobroczynny dla człowieka w ogóle, odwoływali się do teorii metafizycznych obcych myśli Spencera. Ponadto, gdy Mili nie tylko zajmował się wieloma zagadnieniami nadal badanymi przez filozofów brytyjskich, lecz ujmował je w sposób, który ciągle uchodzi za właściwy, Spencer zasługuje na uwagę raczej ze względu na swe rozległe badania nad jedną wiodącą ideą, niż z powodu jakichś szczegółowych analiz. Ale choć myśl Spencera jest tak ściśle przypisana epoce wiktoriańskiej, iż dzisiaj raczej nie można mówić o jej żywym oddziaływaniu, pozostaje faktem, iż był on jednym z czołowych przedstawicieli XIX stulecia. Nie można zatem pominąć go milczeniem.