Perkusja to ulubiony instrument wielu ludzi. Gra na bębnach czy talerzach pozwala rozładować emocje oraz wejść w kontakt z muzyką. To najważniejsza sprawa dla każdego. Dzisiaj gra na perkusji to całkiem miła sprawa. Perkusiści mogą znaleźć dobrą pracę. Jest to bardzo ważna kwestia. Perkusja jest całkiem ciekawym instrumentem, dla niejednej osoby, która ma poczucie rytmu. Osoby grające na perkusji lubią cieszyć się muzyką...

Trzeba jednak dodać, że dowód z celowości w przyrodzie opiera się na szczególnym podobieństwie, mianowicie na współdziałaniu rozmaitych czynników prowadzących do wspólnego celu. Dla przykładu, ów dowód wnosi o działaniu ponadziemskiej inteligencji z układu i budowy rozmaitych części aparatu wzrokowego, które łącznie wytwarzają widzenie. Nie możemy wprawdzie wykluczyć wszystkich innych wyjaśnień takich zjawisk, toteż ów dowód nie może prowadzić do wniosku, któremu przysługuje coś więcej niż pewien stopień prawdopodobieństwa. Ale mimo to stanowi on racjonalne wnioskowanie indukcyjne.109 „Myślę, że trzeba przyznać, że przy obecnym stanie naszej wiedzy, przystosowania występujące w przyrodzie przemawiają ze znacznym stopniem prawdopodbieństwa na rzecz ich stworzenia przez inteligencję.” 110

Zrozumiałe, że późniejsi empiryści usiłowali uniknąć tego wniosku, powstrzymując się przed powiedzeniem, że rzeczy materialne są wrażeniami lub danymi zmysłowymi. Zadowalali się natomiast stwierdzeniem, że zdanie, w którym mówi się o przedmiocie fizycznym czy materialnym, można w zasadzie przełożyć na inne zdania, w których mówi się jedynie o danych zmysłowych, a stosunek między zdaniem pierwotnym a przekładem jest taki, że jeśli to pierwsze jest prawdziwe (lub fałszywe), ten drugi jest prawdziwy (lub fałszywy), i na odwrót. Pytanie, czy twierdzenie to zostało uzasadnione, nie musi nas tu zatrzymywać.101 Rzecz w tym, że sam Mill wyraża się tak, jakby przedmiotem nauk fizycznych były ludzkie wrażenia.

Książki są bezcenne, warto je czytać. Dzisiaj nie każdy ma zamiar czytać książki, ale to błąd. Dobra książka jest podstawą. Do dyspozycji są literatura piękna, popularnonaukowa, kryminały, poezja i wiele, wiele innych. Ludzie lubią czytać książki od czasu do czasu, bo one mają dla nich wartość oraz sens. Celowe jest czytanie ciekawych książek, warto w wolnym czasie czytać wszystko, co tylko można...

Mili jest bardzo daleki od sądzenia, że empiryzm, w sensie samej obserwacji, może wiele zdziałać dla postępu wiedzy naukowej. Nie sądzi też, by eksperymentalizm, w sensie dokonywania kontrolowanych eksperymentów, stanowił całość metody naukowej. Uświadamia on sobie, że „funkcję hipotez należy uważać za bezwzględnie nieodzowną w nauce… Bez takich założeń nauka nigdy by nie osiągnęła swego stanu obecnego: Takie założenia są koniecznymi krokami na drodze ku czemuś bardziej pewnemu: i niemal wszystko, co teraz jest teorią, kiedyś było hipotezą”.71 Nie pomija też oczywiście roli dedukcji. „Metodzie dedukcyjnej, tak scharakteryzowanej w jej trzech częściach składowych, indukcji, dedukcji i weryfikacji umysł ludzki zawdzięcza ogromną większość swoich wydatnych triumfów w badaniu natury.”72 Skoro uwaga skupia się ogólnie na Milla metodach eksperymentalnego badania, których krótki opis zostanie niebawem podany, warto również uświadomić sobie od samego początku, że eks- perymentalizm, który on przeciwstawia czystemu empiryzmowi, nie oznacza całkowitej ślepoty na rzeczywistą naturę metody naukowej.

Pewne prawa czy jednorodności, takie jak zdania geometrii, nie są związane z następstwem czasowym. Inne, takie jak zdania arytmetyki, stosują się zarówno do zjawisk synchronicznych czy współistniejących jak też do zjawisk następujących po sobie. Inne znów wiążą się wyłącznie z następstwem czasowym. A najważniejszym z nich jest prawo przyczynowości. „Prawda, że wszelki fakt, który ma swój początek, ma też jakąś przyczynę, jest koekstensywna z ludzkim doświadczeniem.” 56 Istotnie, poznanie prawa przyczynowości jest „głównym filarem nauki indukcyjnej”57. To znaczy, nauka indukcyjna ustala prawa przyczynowe i zakłada, że każde zdarzenie zachodzi zgodnie z takim prawem. A więc dla rozwinięcia teorii indukcji jest rzeczą zasadniczą możliwie jasne określenie idei przyczynowości.

Tanie korepetycje można znaleźć. Jest ich sporo na rynku. Jednak nie zawsze tanie znaczy najlepsze. Czasami lepiej jest wydać więcej pieniedzy i nie godzić się na lekcje kiepskiej jakosci. Dzisiaj uczniowie maja wiele mozliwośsci i nie muszą brać pierwszych lekcji z brzegu. Klasa nauczania jest bardzo ważna, a uczniowie mogą mieć najlepsze lekcje z możliwych. I w ten sposob należy postępować. To najważniejsza sprawa z możliwych...

W mowie potocznej, jak powiada Mili, rozmaite jednorodności w naturze zawsze są prawami natury. Ale w- ściślejszym języku nauki prawa natury to jednorodności w naturze sprowadzone do najprostszego wyrazu. Są to „najmniej liczne i najbardziej proste założenia, które gdy przyjmiemy, to całość istniejącego porządku natury z nich wypłynie”54, albo „najbardziej nieliczne zdania ogólne, z których wszelkie jednorodności, które istnieją we wszechświecie, można by wyprowadzić”.55 Zadaniem naukowego badania natury jest stwierdzenie, jakie to są prawa i jakie podrzędne jednorodności można z nich wywnioskować, zaś zadaniem logiki indukcji jest określenie zasad i reguł rządzących rozumowaniami, za pomocą których ustala się taką wiedzę.

Zważywszy nacisk, jaki kładzie Mili na wartość samorozwoju i inicjatywy jednostki, nie zaskakuje jego dezaprobata dla wszelkich tendencji ze strony państwa do uzurpowania sobie funkcji instytucji dobrowolnych oraz do podporządkowania ich kontroli biurokracji państwowej. „Chorobą trapiącą rządy biurokratyczne, na którą one zazwyczaj umierają, jest rutyna… Biurokracja zawsze usiłuje stać się pedantokracją.” 45 Dążność do włączenia się w szeregi funkcjonariuszy państwowych, jakiej podlegają wszyscy zdolniejsi członkowie społeczeństwa, „jest, wcześniej lub później, zgubna dla aktywności umysłu i rozwoju samego ciała”.46

Idealnie biorąc, najlepszą formą rządu byłaby bezpośrednia demokracja, w każdym razie demokracja w takim sensie, że wszyscy obywatele w jakimś charakterze mają możność udziału w rządzie. „Ale ponieważ w społeczności większej niż społeczność małego miasteczka wszyscy nie mogą uczestniczyć osobiście w sprawach publicznych, wykraczających poza pewien bardzo mały zakres, wynika stąd, że idealnym typem doskonałego rządu musi być rząd reprezentacyjny.” 43

W przytoczonym właśnie fragmencie zwrot „z mocy prawa” (of right ) wskazuje – w każdym razie na pierwszy rzut oka, że Mili zapomniał na chwilę, iż teoria prawa naturalnego nie jest częścią jego wyposażenia intelektualnego. Nie powinno zdumiewać, że przejąwszy od Benthama i swego ojca postawę odrzucającą tę teorię, Mili skłonny był potem ponownie ją wprowadzić. Ale przypuszczalnie zauważyłby, że tym, co odrzuca, jest teoria „abstrakcyjnych” praw, nie opartych o zasadę użyteczności i rzekomo ważnych niezależnie od kontekstu historycznego i społecznego. „Wolność jako zasada nie ma zastosowania do stanu rzeczy poprzedzającego okres, w którym ludzie stali się zdolni do przeprowadzenia reform na drodze swobodnej dyskusji między równym.’”5 W społeczeństwie barbarzyńców despotyzm byłby uprawniony, „byleby miał na celu polepszenie ich losu i usprawiedliwił swoje środki rzeczywistym osiągnięciem tego celu”.86 Ale gdy cywilizacja rozwinęła się do pewnego poziomu, zasada użyteczności wymaga, by jednostka cieszyła się pełną wolnością, wyjąwszy wolność szkodzenia innym. Jeśli zaś założymy istnienie społeczeństwa tego rodzaju, możemy sensownie mówić o „prawie” do wolności, którego podstawą jest zasada użyteczności.

Nawiązanie do Arystotelesa w ostatnim akapicie nie jest aż tak naciągane, jak może się zdawać na pierwszy rzut oka. Ponieważ Benthama interesowały przede wszystkim sprawy reformy praktycznej, podkreślał w całkiem naturalny sposób następstwa działań. Moralny charakter działań trzeba oceniać wedle następstw, jakie na ogół mają. Pogląd ten jest oczywiście, w każdym razie, w tej lub innej postaci, istotny dla utylitaryzmu. A Mili często mówi w ten sam sposób. Ale dostrzega też, jak Arystoteles, że działań ludzkich nie można właściwie opisać mówiąc, że są środkami wiodącymi do celu, do szczęścia, gdy traktuje się ten cel jako coś czysto zewnętrznego wobec nich. Wykonywanie bowiem działań samo może stanowić część szczęścia. Gdy cieszymy się, na przykład, dobrym zdrowiem, gdy z upodobaniem słuchamy dobrej muzyki – są to lub mogą być składniki szczęścia, a nie po prostu środki prowadzące do jakiegoś abstrakcyjnego, zewnętrznego celu. „Szczęście nie jest jakimś pojęciem abstrakcyjnym, lecz konkretną całością.” 24 Jest to w pełni Arystotelesowska idea.