Psychologiczna analiza pojęć czasu, przestrzeni i materi

Nasze pojęcie przestrzeni jest zasadniczo pojęciem współistniejących położeń, które nie przejawiają żadnego oporu. Abstrakcja wyprowadza je z pojęcia materii, które w swej najprostszej postaci jest pojęciem współistniejących położeń przejawiających opór. Z kolei zaś pojęcie materii zostaje wyprowadzone z doświadczenia siły, ponieważ „siły, występujące wobec siebie w pewnych stosunkach, tworzą całą treść naszego pojęcia materii”.20 Podobnie, choć rozwinięte pojęcia ruchu zakładają idee przestrzeni, czasu i materii, zaczątkowa świadomość ruchu jest po prostu świadomością „ciągu wrażeń i siły”.21

Spencer przekonuje zatem, że psychologiczna analiza pojęć czasu, przestrzeni i materii pokazuje, iż wszystkie one opierają się na doświadczeniach siły. A wniosek głosi, że „w końcu więc schodzimy do siły jako ostatecznej ostateczności”.22 Zasada niezniszczalności materii jest naprawdę zasadą niezniszczalności siły. Podobnie, wszelkie dowody zasady ciągłości ruchu „zakładają postulat, że ilość energii jest stała”.23 Przy czym energia jest siłą w ruchu. A w końcu dochodzimy do zasady trwałości siły, „której, ponieważ jest podstawą nauki, nauka nie może ustalić”24, lecz która przekracza dowodzenie: jej następstwem jest zasada jednostajności prawa, czyli trwałości stosunków między siłami.

Można wysunąć zarzut, że takie zasady jak zasada niezniszczalności materii należą raczej do nauki niż do filozofii. Spencer odpowiada jednak, że są to „prawdy jednoczące konkretne zjawiska, należące do wszystkich części przyrody, a więc muszą być składnikami tego wszechobejmującego rozumienia rzeczy, którego poszukuje filozofia”.25 Ponadto, choć słowo „siła” potocznie znaczy: „świadomość napięcia mięśniowego”,26 to uczucie wysiłku, jakie mamy, gdy coś uruchamiamy lub gdy przeciwstawiamy się oporowi, jest symbolem absolutnej siły. A gdy mówimy o trwałości siły, „w rzeczywistości mamy na myśli trwałość pewnej przyczyny, która przekracza naszą wiedzę i pojmowanie”.27 Nie jest jednak bezpośrednio oczywiste, jak możemy sensownie mówić o trwałości niepoznawalnej rzeczywistości. Lecz jeśli twierdzenie o trwałości siły rzeczywiście znaczy to, co znaczy według słów Spencera, staje się wyraźnie zasadą filozoficzną, nawet niezależnie od faktu, że jej charakter prawdy uniwersalnej w teorii aprioryczności. Fundamentalne pojęcia i założenia mają eksperymentalną podstawę, a Spencer wyraża się niekiedy tak, jakby chodziło o doświadczenie czy świadomość jednostki. Mówi, na przykład, że „nie możemy odrzucić wyroku świadomości, iż pewne przedstawienia są do siebie podobne, inne zaś są niepodobne”.1’ Ale sytuację komplikuje fakt, że Spencer uznaje ideę względnego a priori, to znaczy pojęć i założeń będących ze względu na ich pochodzenie wytworami nagromadzonego doświadczenia gatunku14, lecz apriorycznych w stosunku do umysłu danej jednostki, w tym sensie, że pojawiają się przed nią z siłą „intuicji”.