Spencerowskie ujęcie społeczeństw pierwotnych i ich rozwoju

Stanowisko Spencera zależy częściowo od jego tezy, że „stan jednorodności jest stanem niestałym, a gdy już istnieje jakaś różnorodność, panuje dążność ku większej różnorodności”.37 Z tej idei ruchu ewolucji wynika oczywisty wniosek, że społeczeństwo, w którym zróżnicowanie jest względnie większe, jest bardziej rozwinięte niż to, w którym jest względnie mniejsze zróżnicowanie. Zarazem jest rzeczą jasną, że stanowisko Spencera zależy również od sądu wartościującego, że mianowicie społeczeństwo, w którym wolność jednostki jest bardziej rozwinięta, zasługuje z istoty na większy podziw i pochwałę niż społeczeństwo, w którym jednostka ma mniej wolności. Spencer wprawdzie wierzy, że społeczeństwa ucieleśniające zasadę wolności jednostki posiadają większą siłę przetrwania niż społeczeństwa, które tej zasady nie ucieleśniają. A można to rozumieć jako czysty sąd o faktach. Ale w każdym razie wydaje mi się oczywiste, że Spencer traktuje społeczeństwo pierwszego typu jako bardziej zasługujące na przetrwanie z powodu swej większej wartości wewnętrznej.

Jeśli pominiemy Spencerowskie ujęcie społeczeństw pierwotnych i ich rozwoju, możemy powiedzieć, że jego uwaga skupia się w znacznej mierze na przejściu od społeczeństw uzbrojonych czy wojujących do społeczeństw przemysłowych. Społeczeństwo wojujące to zasadniczo „takie, w którym armia to zmobilizowany naród, zaś naród to armia w stanie spoczynku, które więc uzyskuje strukturę wspólną armii i narodowi”.38 W tego rodzaju społeczeństwie może wprawdzie dokonywać się rozwój. Na przykład dowódca wojskowy staje się przywódcą obywatelskim czy politycznym, jak w przypadku cesarzy rzymskich, a z biegiem czasu armia staje się wyspecjalizowaną, zawodową gałęzią społeczności, miast pokrywać się z dorosłą populacją mężczyzn. Ale w społeczeństwie wojującym cechami dominującymi są integracja i spoistość. Celem głównym jest ochrona społeczeństwa, a ochrona poszczególnych jednostek jest sprawą, która pojawia się jedynie jako środek do osiągnięcia głównego celu. W tego rodzaju społeczeństwie istnieje też stałe regulowanie postępowania, a „indywidualność każdego człowieka w sprawach życia, wolności są statystyczne, a przewidywania w tej dziedzinie przybliżone, tego nie wyklucza. „Tylko połowa nauki jest nauką ścisłą.”32 Wymagana jest możliwość uogólniania, nie zaś ilościowa ścisłość. Co do użyteczności socjologii, Spencer twierdzi w dość mętny sposób, że jeśli możemy wykryć porządek strukturalnych i funkcjonalnych zmian, przez które przechodzą społeczeństwa, to „znajomość owego porządku raczej nie może nie wpłynąć na nasze sądy o tym, co postępowe, a co wsteczne – co godne pożądania, co możliwe do zastosowania, a co utopijne”.33