Innymi słowy, Kidd pomniejsza rozum jako siłę twórczą w ewolucji społecznej i kładzie nacisk na uczucie. A ponieważ pozbawia re- ligię jej treści intelektualnej i interpretuje ją jako najpotężniejszy wyraz emocjonalnej strony natury ludzkiej, przedstawia ją jako istotny czynnik postępu ludzkiego. A więc pełna wrogości krytyka religii, z jaką występuje niszczący rozum, jest według niego atakiem na postęp.

Spencer nie przeczy, że społeczeństwo typu wojującego miało do odegrania istotną rolę w procesie ewolucji rozumianej jako walka o byt, w której przeżywają najlepiej przystosowani. Ale utrzymuje, że choć konflikt wewnątrzspołeczny był konieczny dla kształtowania się i rozwoju społeczeństwa, rozwój cywilizacji sprawia, iż wojny są coraz bardziej niepotrzebne. Społeczeństwo typu wojującego staje się więc anachronizmem i potrzebne jest przejście do tego, co Spencer nazywa społeczeństwem typu przemysłowego. Nie znaczy to, że walka o byt ustaje. Lecz zmienia swą postać, staje się „przemysłową walką o byt”41, w której to społeczeństwo jest najlepiej przystosowane do przeżycia, które wytwarza „największą ilość najlepiej przystosowanych jednostek – jednostek najlepiej przystosowanych do życia w państwie przemysłowym”.42 W ten sposób Spencer usiłuje uniknąć oskarżenia, że gdy dochodzi do pojęcia społeczeństwa typu przemysłowego, odrzuca ideę walki o byt i przetrwanie najlepiej przystosowanych.

Oczywistą odpowiedzią na tę linię krytyki jest powiedzenie, że oczekiwanie doskonałej wewnętrznej spójności od metafizyki jest nieuprawnione. Z Bradleya interpretacji niedostatków myśli ludzkiej wynika przecież koniecznie, że wszelkie pojęcie Absolutu, jakie jesteśmy w stanie utworzyć, samo należy do dziedziny zjawisk. W istocie, cała metafizyka jest zjawiskiem. Bradley wcale nie waha się przed przyznaniem tego. Jak widzieliśmy, oświadcza, że filozofia, nie mniej niż religia, osiąga swą pełnię w Absolucie. Znaczy to, że filozofia jest zjawiskiem, które po przekształceniu zostaje włączone w nieskończone doświadczenie, które stanowi Absolut, lecz które przekracza nasze pojmowanie. Nie powinno nas zatem zaskakiwać, że samym twierdzeniom metafizyki nie udaje się dosięgnąć idealnego wzorca wewnętrznej spójności.

Scholastyczny czytelnik tej pomysłowej próbki dialektyki prawdopodobnie byłby skłonny zauważyć, że relacja nie jest „bytem” tej samej kategorii logicznej co jej terminy, i że nie ma żadnego sensu mówić, iż wymaga odniesienia do swych terminów za pomocą innych relacji. Ale oczywiście Bradley nie zamierzał powiedzieć, że sensownie jest mówić o relacjach odniesionych do swych terminów. Chodzi mu o to, że bądź muszą być one odniesione w ten sposób, bądź muszą być w ogóle niczym, oraz że obie te tezy są nie do przyjęcia.53 A jego wniosek głosi, że „relacyjny sposób myślenia – taki, którym porusza maszyneria terminów i relacji – musi dawać pozór, a nie prawdę. Jest on namiastką, wybiegiem, tylko kompromisem praktycznym, przeważnie niezbędnym, ale w końcu przeważnie nie dającym się obronić”.54

Bentham nie zajmuje się jednak po prostu stwierdzaniem tego, co uznaje za prawdę psychologiczną, mianowicie, że wszystkich ludzi popycha do działania dążenie do przyjemności i unikanie przykrości. Obchodzi go ustalenie obiektywnego kryterium moralności, moralnego charakteru ludzkich czynów. Tak więc, po przytoczonym wyżej zdaniu, w którym mówi, że natura poddała rodzaj ludzki rządowi przykrości i przyjemności, dodaje, że „tylko one mogą wskazywać, cośmy powinni czynić, oraz stanowić o tym, co będziemy czynili. Do ich tronu przytwierdzono z jednej strony miarę słuszności i niesłuszności, z drugiej łańcuch przyczyn i skutków”.18 Jeśli zatem przyjmujemy, że przyjemność, szczęście i dobro to terminy synonimiczne, a przykrość, nieszczęście i zło to również synonimy, natychmiast powstaje pytanie, czy jakikolwiek sens ma powiedzenie, że powinniśmy dążyć do tego, co dobre, a unikać tego, co złe, skoro jest faktem psychologicznym, że zawsze dążymy do tego pierwszego, a usiłujemy uniknąć tego drugiego.

Jest rzeczą zrozumiałą, że kiedy pewni autorzy brytyjscy podjęli próbę pokazania, że ostateczna odpowiedzialność za I wojnę światową spoczywa całkowicie i wyraźnie na barkach takich filozofów niemieckich jak Hegel, filozofia polityki Bosanqueta znalazła się w polu tej krytyki. Na przykład w The Metaphysical Theory oj the State („Metafizyczna teoria państwa”, 1918): L. T. Hobhouse’a30, autor, choć zasadniczo zainteresowany Hegłem, sporo miejsca poświęca krytyce Bosanqueta, w którym słusznie upatruje filozofa polityki stojącego wśród filozofów brytyjskich najbliżej Hegla.

Jest oczywiście prawdą, że Mili odchodzi bardzo daleko od benthamizmu. To odejście można dostrzec również w dziedzinie ekonomii. Na przykład, potępiając ustawy wymierzone w związki zawodowe i stowarzyszenia, których celem są podwyżki poziomu płac, oparł się przede wszystkim na przeświadczeniu, że prywatnej przedsiębiorczości w ogóle, a dobrowolnym eksperymentom ekonomicznym szczególnie, powinna być przyznana swoboda działania. Ale zakłada to, że w granicach wyznaczonych przez inne czynniki można coś zrobić, by staraniem ludzi podnieść płace. Innymi słowy, nie ma żelaznego prawa płac, które sprawia, że wszelkie próby podniesienia ich są daremne.

Szczegóły rozwiązania tej trudności przez McTaggarta są zbyt złożone, by je tu rozważać. Zasada ogólna, którą wypowiada w podsumowaniu swego systemu, głosi, iż aby uniknąć sprzeczności między tezą, że możliwy jest wystarczający opis każdej substancji, a tezą, że żadna substancja nie jest prosta – „musi być jakiś opis pewnej substancji A, pociągający za sobą wystarczające opisy elementów wszystkich jej zbiorów części, występujących jako kolejne względem pewnego zbioru części”.29 Zdanie to samo w sobie nie mówi wprawdzie zbyt wiele, ale tok myśli McTaggarta jest następująey. Wystarczający opis substancji jest w zasadzie możliwy, jeśli spełnione są pewne warunki. Rozważmy substancję wszechobejmującą, świat. Składa się on z jednej czy więcej całości pierwszych, które z kolei składają się z części pierwszych. Części te można różnicować, na przykład, za pomocą odrębnych jakości. A wystarczający opis świata jest możliwy w zasadzie pod warunkiem, że opisy części pierwszych p o- ciągają za sobą wystarczające opisy części wtórnych, których ciąg biegnie w nieskończoność. Żeby jednak urzeczywistniało się owo pociąganie, części wtórne muszą być powiązane z sobą za pomocą czegoś, co McTaggart nazywał relacją określającej odpowiedniości. Załóżmy dla przykładu, że A i B są częściami pierwszymi danej substancji, oraz że opisuje się wystarczająco A i B odpowiednio w terminach jakości x i y. Relacja określającej odpowiedniości wymaga, by część wtórna części A pozwalała się wystarczająco opisać w terminach jakości y, a część wtórna części B w terminach jakości x. Jeśli przyjmiemy takie zespolone odpowiedniości określające, przenikające całą hierarchię kolejnych zbiorów części, to wystarczające opisy części pierwszych będą pociągały za sobą wystarczające opisy części wtórnych. Wystarczający opis substancji jest więc zasadniczo możliwy, mimo faktu, że jest ona podzielna w nieskończoność.

Rozum natomiast to siedlisko idei, które są zakładane przez wszelkie doświadczenie, i w tym sensie określa on z góry doświadczenie i nim rządzi. Postrzega również prawdy nie poddające się weryfikacji w doświadczeniu zmysłowym i ujmuje intuicyjnie rzeczywistości duchowe. Coleridge identyfikuje go ponadto z rozumem praktycznym, który obejmuje wolę i stronę moralną osobowości ludzkiej. J. S. Mili ma więc całkowitą rację, gdy mówi w swym znanym eseju o Colerid- ge’u, iż ten porzuca „Locke’owski” pogląd, że cała wiedza składa się z uogólnień wyprowadzonych z doświadczenia, oraz że przyznaje rozumowi, jako czemuś różnemu od intelektu, moc postrzegania za pomocą bezpośredniej intuicji rzeczywistości i prawd przekraczających obszar zmysłów.8

W dziedzinie etyki Bain wprowadził do utylitaryzmu ważne zmiany i rozważania uzupełniające. Zmiany te niewątpliwie osłabiły prostą jedność etyki utylitarystycznej. Bain uznawał je jednak za konieczne, jeśli ma się przedstawić adekwatne ujęcie świadomości moralnej istniejącej faktycznie, to znaczy takiej, jaką Bain dostrzegał w sobie oraz w członkach społeczeństwa czy kultury, do której należał.

Tradycja empirystyczna przygotowała oczywiście Milla do podania analogicznej analizy pojęcia umysłu. „Nie mamy oczywiście żadnego pojęcia samego umysłu, jako czegoś różnego od jego świadomych manifestacji. Nie znamy go ani nie wyobrażamy go sobie, chyba tylko jako coś, co zostaje ukazane przez następstwo mnogości czuć, które metafizycy opatrują nazwą stanów lub modyfikacji umysłów.” 102 Jest prawdą oczywiście, że skłonni jesteśmy mówić o umyś- io2 Examination, s. 205. Według Millowskiego użycia tego terminu, metale jako o czymś stałym w porównaniu ze zmiennymi stanami umysłu. Ale jeśli w tej sytuacji nie byłoby żadnego szczególnego czynnika, który trzeba uwzględnić, z całkowitym powodzeniem moglibyśmy definiować umysł jako stałą możliwość stanów umysłowych.

Filozofowie nierzadko z większym przekonaniem krytykują poglądy innych filozofów, niż wykładają własne. Wydaje się, że ta nieco może cyniczna uwaga stosuje się do Thomasa Hilla Greena (1836- -1882), członka Balliol College w Oksfordzie i Whyte’owskiego profesora filozofii moralnej w tym uniwersytecie od 1878 r. aż do roku śmierci. W swym Introductions to Hume’s Treatise of Human Nature1 („Wprowadzenia do Hume’a Traktatu o naturze ludzkiej”), które opublikował w 1874 r. przeznaczając je dla dzieł Hume’a, wydanych przez Greena i Grose’a, dokonał imponującego całościowego ataku na empiryzm brytyjski. Ale jego własny system idealistyczny jest nie mniej otwarty na krytykę niż poglądy, przeciw którym podnosił zarzuty.